سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

به گزارش روابط عمومی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گیلان و به نقل از خبرگزاری فارس از رشت، حوزه آبخیز به سرزمین و یا پهنه‌ای از طبیعت اطلاق می‌شود که مجموعه روان آب‌های ناشی از بارش باران و یا ذوب برف در سطح آن، نهایتاً از یک مقطع و یا نقطه خروجی تخلیه می‌شود.

یک حوضه آبخیز، واحدی است هیدرولوژیک که درعین‌حال به‌عنوان واحد فیزیکی، بیولوژیکی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برای طراحی و مدیریت منابع طبیعی ( آب، خاک و پوشش گیاهی) هم پذیرفته‌شده است؛ به‌عبارت‌دیگر، آبخیز منطقه‌ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی می‌شود.

آبخیزداری علم و فنی مشتمل بر تخصص‌های مختلف است که جملگی در راستای حفاظت از منابع آب‌وخاک در یک حوزه آبخیز عمل می‌کنند.

آبخیزداری یعنی بهره‌گیری از مجموعه گسترده‌ای از دانش و تجربه برای یافتن راه‌های پیشگیری و رویارویی با فرسایش خاک و سیلاب‌های مخرب.

آبخیزداری یعنی تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی و افزایش تولید محصول. آبخیزداری یعنی تقویت پوشش گیاهی و کاهش زیان‌های سیل‌های ویرانگر در اثر عدم اطلاع از روش‌های بهره‌برداری صحیح، جنگل‌ها و مراتع سرسبز به بیابان‌های بی‌آب‌وعلف بدل می‌شوند. متأسفانه بعضی افراد به دنبال کسب درآمد بیشتر اقدام به شخم این اراضی جهت کشت دیم می‌کنند که خود زمینه را جهت فرسایش و تخریب بیشتر زمین فراهم می‌کند

بوته کنی، قطع درختان و چرای مفرط در مراتع نهایتاً مراتع و جنگل‌ها را به بیابان‌های خشک و بی‌آب‌وعلف تبدیل خواهد کرد. آثار زندگی گیاه و دام در این بیابان‌ها کمتر به چشم می‌خورد و حسرت دیدن آب و سرسبزی را بر دل هر بیننده‌ای به‌جای می‌گذارد

فریور نقوی، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان در گفت‌وگو با خبرنگار فارس می‌گوید که با ادامه روند تخریب مراتع، گیاهان مرتعی در سطح مراتع از بین رفته و به علت کمبود علوفه، عشایر مجبور به فروش دام‌های خود شده و برای امرارمعاش راهی شهرها می‌شوند.

به گفته نقوی، فرسایش خاک هرسال شدیدتر شده و با هر بارندگی، خاک باارزش از دسترس خارج می‌شود و با فقیر شدن پوشش گیاهی، دامداران مجبور به تعلیف دام با استفاده از سرشاخه‌های درختان و علوفه‌های دستی می‌شوند و کمبود علوفه باعث سوءتغذیه، ضعف و بیماری دام می‌شود و کاهش تولید گوشت و شیر و کم شدن درآمد دامداران را به دنبال خواهد داشت

سیلاب‌های بزرگ چگونه شکل می‌گیرد

 با از بین رفتن پوشش گیاهی در سطح مراتع در مواقع بارندگی، آب بدون اینکه در خاک نفوذ کند به‌سرعت روی سطح زمین جاری‌شده و جویبارهای کوچک دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند و بدین ترتیب سیلاب‌های بزرگی به راه می‌افتند که در مسیر خود چادرهای عشایر، کلبه‌های روستاهای پائین‌دست، جاده‌ها، پل‌ها، زمین‌های زراعی و حتی شهرها را تخریب می‌کند.

با انجام عملیات آبخیزداری و احیاء پوشش گیاهی شرایط مجدداً جهت بهره‌برداری با مدیریت صحیح فراهم می‌شود. باید دانست که در این مرحله نیز چنانچه بدون توجه به نکات فنی بهره‌برداری صورت گیرد، امکان تخریب و بیابان‌زائی وجود دارد و سرمایه و بودجه صرف شده به هدر خواهد رفت. نکته قابل‌توجه این است که قبل از تخریب مرتع باید با کمک کارشناسان به نحوی از مراتع استفاده شود که نیاز به اجرا طرح‌های پرهزینه احیاء مراتع نداشته باشیم.

حفظ منابع آب‌وخاک مهم‌ترین هدف آبخیزداری

معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان مهم‌ترین هدف آبخیزداری را حفظ منابع آب‌وخاک و جلوگیری از هدر رفت آن می‌داند. نقوی می‌گوید که در حقیقت آبخیزداری، مدیریت و هدایت هدفمند مجموعه عناصر موجود و فعال طبیعت است به‌طوریکه مناسب‌ترین تأثیر طبیعی را در ارتقاء سطح کمی و کیفی بهره‌وری عناصر تولید در یک حوزه آبخیز به همراه داشته باشد.

نقوی معتقد است تحت کنترل درآوردن عملیات کشاورزی، دام‌پروری، ساختمان‌سازی، راه‌سازی، قطع درختان و به‌طورکلی هرگونه عملی چه مفید و چه مضر، چه مثبت و چه منفی، ارزیابی آن‌ها و توجه به وضعیت آبخیز بر اساس خصوصیات زمین‌شناسی، خاک‌شناسی،  پوشش گیاهی، اقلیم‌شناسی، هیدرولوژی و ارائه رهنمودها و پیشنهادها جهت اجرا و مدیریت صحیح در مورد همه عوامل طبیعی و زیستی هر اکوسیستم در واحدهای طبیعی خاص و اعمال مدیریت بر روی عواملی که در توزیع آب و کیفیت هیدرولوژیکی تأثیر دارند تا به‌صورت مطلوب و علمی ، خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ شود را می‌توان به‌عنوان رسالت آبخیزداری طرح کرد.

به‌راستی‌که آبخیزداری الهی‌ترین نگاه به طبیعت است و آبخیزدار را می‌توان پزشک طبیعت نامید. یک آبخیزدار خوب با بررسی دقیق و مطالعه علمی حوضه آبخیز، به تعبیری دردهای یک حوضه را شناخته و در جهت درمان آن با برنامه‌ریزی و طراحی راهکارهای مناسب برمی‌آید.

آبخیزداری با نگاهی خدا گونه عرصه طبیعت را برای زیست و بهره‌برداری انسان مهیا می‌کند. شاید این تعابیر کمی اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما می‌شود تمام علوم را هدیه‌ای از جانب خدا برای حکومت بر کره خاک دانست. اگر ما با این دید به علوم نگاه کنیم، هرگز آن‌ها را درراه نابودی نوع بشر به کار نخواهیم بست.

وضعیت گیلان در آبخیزداری

استان گیلان با وسعتی معادل یک‌میلیون و ۴۷۱ هزار و ۱۰۰ هکتار واجد ۵۲ حوزه آبخیز است که بزرگ‌ترین آن‌ها با وسعت ۱۷۰ هزار هکتار، حوزه پل رود رودسر و کوچک‌ترین حوزه آن با وسعتی معادل ۴۱۶ هکتار در اوستا قاسم محله تالش است.

بر اساس تقسیمات جاماب، استان گیلان به چهار بخش اصلی حوضه‌های غرب استان، با مساحت ۳۲۵ هزار و ۹۲۶ هکتار و مشتمل بر شهرهای آستارا، تالش و رضوانشهر، حوضه‌های مرکز استان، با مساحت ۳۵۲ هزار و ۴۲ هکتار و مشتمل بر شهرهای رضوانشهر، ماسال، فومن، شفت، صومعه‌سرا، بندرانزلی و رشت، حوضه سفیدرود، با مساحت ۳۶۸ هزار و ۱۵۲۳ هکتار و مشتمل بر شهرهای رودبار، سیاهکل، رشت، لاهیجان و آستانه‌اشرفیه و حوضه‌های شرق استان، با مساحت ۳۵۱ هزار و ۴۹۱ هکتار و مشتمل بر شهرهای آستانه، لاهیجان، سیاهکل، لنگرود، املش و رودسر تقسیم‌بندی می‌شوند.

نیمی از گیلان سیل خیز است

به گفته نقوی، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان تکرار اسم شهرها در حوزه‌های چهارگانه به سبب تعدد حوزه‌ها در محدوده آن شهرها و اختصاص هر یک به محدوده‌ای متمایز است.

معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان گفته که بر اساس مطالعات انجام‌شده متوسط فرسایش در سطح کشور ۵/۱۷ تن در هکتار است که این میزان در استان گیلان بین هشت تا ۱۲ تن برآورد می‌شود و طبیعتاً اوج آن را  در مناطق کوهستانی تالش و رضوانشهر و ماسال و... می‌توان سراغ گرفت.

آن‌طور که نقوی مطرح کرده به‌تناسب کوهستانی و پرشیب بودن بخش قابل‌ملاحظه‌ای از سطح استان گیلان، بیش از نیمی از حوزه‌های استان، سیل‌خیز هستند و بر اساس سیل‌های به وقوع پیوسته، مناطق شرقی و مرکزی، بیشتر در معرض خطر قرار دارند.

عملیات آبخیزداری به سه دسته کلی عملیات مکانیکی، عملیات بیولوژیکی و عملیات بیومکانیکی تقسیم می‌شوند و کارکردهایی نظیر تثبیت خاک و ممانعت از فرسایش، ممانعت از ریزش و رانش دامنه‌ها، کاهش سرعت حرکت روان آب‌ها ( افزایش زمان تمرکز )، افزایش میزان نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی و ممانعت از ایجاد جریانات سیلابی دارند.

گزارش اجمالی عملکرد آبخیزداری از سال ۱۳۷۰ لغایت ۱۳۹۹

نقوی، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان گفته است در سال ۹۸ در حوزه معاونت فنی و آبخیزداری ۲۹ میلیارد تومان اعتبار جذب‌شده و در ۱۲ شهرستان رودسر و املش و لنگرود و سیاهکل و رودبار و شفت و  فومن و صومعه‌سرا و ماسال و رضوانشهر و تالش و آستارا عملیات آبخیزداری انجام‌شده است.

به گفته وی، برای سال ۹۹ از محل صندوق توسعه ملی ۱۶ میلیارد تومان اعتبار پیش‌بینی‌شده تا در هفت شهرستان تالش و شفت و فومن و رودبار و سیاهکل و املش و رودسر عملیات آبخیزداری انجام شود.

علاوه بر آن گفته‌شده که یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان از محل اعتبارات استانی در هشت شهرستان آستارا و تالش و ماسال و فومن و شفت و سیاهکل و رودسر عملیات آبخیزداری انجام می‌شود.

معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان این را هم گفته که پروژه‌های شناسایی‌شده و آماده اجرا برای سال ۱۴۰۰ بالغ‌بر ۸۰ میلیارد تومان است که تاکنون از محل منابع ملی اعتباری بالغ‌بر ۲۰ میلیارد تومان در حال رایزنی است که در صورت تحقق، اجرایی خواهد شد و منابع تخصیصی استانی نیز به این مبلغ افزوده می‌شود.

نقوی این را هم خاطرنشان کرده که در خصوص مراتع استان نیز با توجه به وجود ۴۵۱ فقره مرتع ممیزی شده که بالغ‌بر ۱۱ هزار و ۹۴۰ نفر دامدار صاحب پروانه چرا هستند، ۶۶۷ هزار و ۶۶۵ واحد دام مجاز به دامداری در عرصه‌ها هستند.

معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان همچنین در خصوص خانواده دامداران واجد پروانه چرا متوفی نیز گفته که با توجه به رایزنی‌های صورت پذیرفته و فرصت تعیین‌شده از سوی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، مشمولین ( اعضای خانواده دامدار متوفی ) لغایت تا ۱۱ مردادماه سال آینده فرصت دارند تا نسبت به انتقال پروانه چرا به یک نفر از بین خودشان ( در چهارچوب ضوابط موجود ) اقدام کنند.

بهره‌برداری صحیح و به اندازه از مراتع و تشدید نظارت‌ها بر عرصه‌های مرتعی یکی از راهکارهایی است که می‌توان از سیر صعودی فرسایش خاک پیشگیری کرد.

دولت باید با شناخت علمی و اصولی مراتع در هر منطقه، عملیات آبخیزداری متناسب را در فرصتی معین و به‌موقع به کار بگیرد چراکه اگر عملیات آبخیزداری به‌صورت صحیح به کار گرفته نشود بدون شک حاشیه مخاطرات و آسیب‌ها اشاعه پیدا می‌کند