سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

یکی دیگر از منابع تجدیدشونده خدادادی استان، مرتع است. این عرصه های طبیعی عمدتاً در استان ما در باند ییلاقی از ارتفاع 1600 تا حدود 3000 متر با اقلیم نیمه مرطوب سرد و عمدتاً پرشیب است. که این مناطق مرتعی در استان مساحتی بالغ بر 245000 هکتار را شامل می گردد که 51000 هکتار آن درجه یک یا با پوشش گیاهی بالای 75% و 166000 هکتار درجه 2 و 27000 هکتار درجه 3 است. در این عرصه سالانه حدود 100 هزار تن علوفه مرتعی تولید می نماید که بالغ بر 12000 دامدار ذیحق صاحب کارت پروانه چرا بمدت 4 ماه از آن بهره مند می گردند. دامهای مجاز این بهره برداران حدود 700000 واحد دامیست، لیکن حدود 1.200.000 واحد دامی در مراتع وجود دارند. لازم به ذکر است، این مراتع در سطح 10 شهرستان، تالش، رضوانشهر، شفت، ماسال، فومن، رودبار، سیاهکل، رودسر، لنگرود و املش پراکنش دارند. براساس آمار مراتع و شناسنامه های مرتع که مطابق با ممیزیهای صورت گرفته اخذ شده حدود 451 مرتع در استان تائید شده که با توجه به سطح مراتع بسیار پرتراکم می باشد که در مقایسه با همین تعداد بهره بردار با استان سمنان که دارای 5 میلیون هکتار مرتع است دارای شرایط مدیریتی دشوارتری است. بجز تولید علوفه در مرتع، بعلت وجود گیاهانی چون آویشن، گون، اسپرس و انواع گلها در مراتع زنبورداری، بهره مندی از گیاهان داروئی (گل گاوزبان ـ شاه تره ـ آویشن ـ بابونه ـ نعناع و...)، تفرج و گشت و گذار در مرتع بعنوان تسکین روح و روان انسانها از سایر مواهب این منبع خدادادی است.

 

مرتع و مرتعداری

معرفی مراتع و پتانسیل های موجود:

در کشور حدود 86 میلیون هکتار مرتع وجود دارد که از این مساحت 245000 هکتار سهم استان گیلان بوده بطوریکه 51000 هکتار مراتع درجه یک یا خوب، 166000 هکتار درجه دو یا متوسط و 27000 هکتار درجه سه یا ضعیف است. لازم به ذکر است 224000 هکتار مراتع استان ییلاقی و مابقی مراتع قشلاقی است که در حوزه شهرستان رودبار پراکنده است.

عمده تولیدات مراتع استان علوفه مرتعی می باشد به این رقم که برای مراتع درجه یک 39000 تن درجه دو 79000 تن و درجه 3 یا ضعیف 6700 تن بطور سالانه علوفه مرتعی رشد و نمو می نماید، بر همین اساس و نیز کارشناسی های بعمل آمده برای حدود 12000 بهره بردار ذیحق از مراتع کارت پروانه چرای مرتعداری صادر شده بطوریکه در مراتع ییلاقی مجاز به وارد نمودن 700.000 واحد دامی در طول 4 ماه (اوائل خرداد تا اوائل مهر ماه) می باشند. لیکن حدود 1.200.000 واحد دامی از مراتع بهره برداری می نمایند. در مراتع ییلاقی استان رشد و نمو گیاهان محدود به یک دوره کوتاه زمانی است، شیب در مراتع بالا و عموماً در طبقه ارتفاعی 1700 تا 3300 متر و با آب و هوای نیمه مرطوب سرد ایجاد یک شرایط مرتعی ویژه را نموده است. علوفه کاری، و نیز قرق مراتع جهت افزایش تولید علوفه یکی از مهمترین پروژه هایی است که دارای پتانسیل بالا و متناسب با شرایط مراتع استان است.

 

اهمیت و نقش مراتع در چرخه غذائی استان و کشور

بطور کلی اهمیت مراتع از دو بعد بررسی می گردد یک بعد زیست محیطی و دوم بعد اقتصادی، بعد و اهمیت زیست محیطی مراتع چند برابر اهمیت کمی یا تولید علوفه آنست.

همچنین از بعد اقتصادی و کمی و کیفی مراتع می توان به حفظ آب و خاک، تولید علوفه، تولید گیاهان داروئی، صنعتی، گشت و گذار و تفرج، مأمن حیات وحش، زنبورداری و پرورش زنبور اشاره نمود.

 

نفش حفاظتی پوشش گیاهی مراتع در ارتفاعات:

باید اذعان داشت که میزان شیب زمین با ایجاد و تولید رواناب و فرسایش رابطه مستقیم دارد بنابراین هر چه موانع و اصطکاک در مسیر جریان آب و یا باد بیشتر باشد. نفوذپذیری آب در زمین بیشتر شده، فرصت زیادتری جهت نفوذ بوجود می آید.

وجود پوشش گیاهی و گیاهان در زمینهای شیبدار و ارتفاعات یک منبع خدادادی است که می تواند از دو طریق سرعت تولید سیلاب و تأثیرات منفی آن را کم نماید یکی از طریق تاج و شاخ و برگ گیاهان و دوم وجود ریشه گیاه که بصورت چنگک عمل نموده و خاک را حفظ می نماید لازم به ذکر است معمولاً عمق خاک مرتع در ارتفاعات کم است و می بایست ضمن آگاهی داشتن و آگاهی دادن این موضوع به همه خاک حاصلخیز را که برای بوجود آمدن هر سانتی متر آن چندین سال زمان لازم است حفاظت نمود.

 

اقدامات انجام شده جهت احیاء و توسعه مراتع استان:

اداره کل منابع طبیعی گیلان در چهارچوب وظایف محوله و براساس اعتبارات ملی و استانی و حتی بهره گیری از پروژه های مناسب منطقه اقدام نموده بطوریکه هر ساله اقدام به ممیزی مرتع که عبارتست از شناسائی دامدار و صدور کارت پروانه چرا می گردد. همچنین پروژه تهیه طرح مرتعداری نیز پیگیری گردیده که در آن برنامه مدون در غالب انجام پروژه های اصلاحی و احیائی مانند کودپاشی مرتع، کپه کاری و بذرپاشی ـ قرق مراتع ـ احداث آبشخوار ـ تبدیل دیمزار کم بازده (علوفه کاری) ـ هدایت آب به مراتع و چشمه و آبشخوار ها مشخص می شود و توسط مرتعداران و با نظارت فنی کارشناسان و مأموران منابع طبیعی به مرحله اجرا و انجام می رسد.

همچنین با استفاده از یکی از سنتهای قدیمی و مفید مرتع یعنی بکارگیری قرقبان و دشتبان در پروژه مدیریت اصولی بر مراتع و کنترل پروانه چرا زمان ورود و خروج دام و نیز تعداد مجاز دام ورودی به مرتع نظارت شده و بعنوان یکی از مهمترین پروژه های موثر در حفظ و احیاء مراتع در سرلوحه قرار گرفته است. در هر حال ارائه گزارشات قرقبانان یا مرتعداران به واحدهای منابع طبیعی و نیز مشارکت آنان در انجام پروژه های مرتع عاملی موثر در بهبود وضعیت مراتع استان خواهد بود.

همچنین فرهنگ سازی و تبیین اثرات رعایت ضوابط و قوانین در مراتع استان با برگزاری کلاسهای آموزشی و ترویجی مرتباً توسط اداره کل منابع طبیعی پیگیری می گردد که در چند ساله اخیر اثرات مفیدی را بر جای گذاشته، بطوریکه چرای زودرس دام در کل مراتع استان در حال کمرنگ شدن است.

بیان عوامل تخریب و نابودی مراتع و ارائه راه حل مناسب

بطور کلی عوامل مخرب در مراتع عبارتند از:

1 ـ تعداد دام مازاد بر ظرفیت

2 ـ تعداد بهره بردار غیرمجاز

3 ـ تبدیل اراضی مرتعی به زمینهای زراعتی

4 ـ چرای زودرس و بی موقع

5 ـ ورود احشام سرگردان و سنگین مانند اسب و گاومیش

در مراتع استان حدود 2 ـ 5/1 برابر دام مازاد موجود دارد که می بایست به حد تعادل برسد. از راههائی که می تواند به متعادل شدن تعداد دام با میزان علوفه مراتع کمک نماید، همکاری و هماهنگی سایر ارگانها و سازمانها جهت برنامه ریزی تغییر معیشت برخی بهره برداران و دامداران و تبدیل دامداریهای کوچک سنتی و کم بازده به دامداریهای نیمه صنعتی است.

همچنین مرتعداران باید برخی از درآمدهای دامی خود را به امر خرید علوفه کمکی و نیز نهادهائی مانند سیم خاردار بعلت ایجاد قرقهای کوچک مساحت یا چاکهای علف بر برای ذخیره سازی علوفه بکار گیرند. تشکیل تعاونیهای مرتعداری و بیمه مراتع نیز از دیگر راههای کاهش فشار دام بر مراتع بوده، لیکن مشارکت همه جانبه دامداران در امر مدیریت اصولی بر مرتع و بکارگیری نقطه نظرات فنی کارشناسان ذیربط منابع طبیعی امری ضروری جهت دستیابی به مراتع سرسبز و خوب استان عزیزمان خواهد بود.